آنچه باید درباره مشروب غیراستاندارد و مسمومیت با متانول بدانیم
مشروب ناسالم، یعنی مشروبی که حاوی مواد سمی و خطرناکی همچون متانول است، در ایران مرتب قربانی می‌گیرد و هر از چندی هم اخبار آن توجه رسانه‌ها را جلب می‌کند. اما از منظر پزشکی چه نکاتی را لازم است در این باره بدانیم؟
متانول چیست و چه فرقی با اتانول دارد؟
متانول یا الکل متیلیک که به الکل صنعتی و الکل چوب هم معروف است، برخلاف هم‌خانوادهٔ خود، اتانول (یا همان الکل اتیلیک موجود در مشروبات الکلی)، بسیار سمی است.
متانول خالص از لحاظ رنگ، بو و طعم به اتانول شباهت دارد اما در بسیاری از کشورها برای جلوگیری از نوشیدن و متمایز کردن آن از متانول، مواد رنگی و بدطعم به آن اضافه می‌کنند.
اما تشخیص طعم و بوی متانول خالص، بخصوص مخلوط با اتانول، بسیار سخت است و این باعث سوء استفاده از این الکل ارزان اما بسیار سمی در تولید مشروبات تقلبی می‌شود.
در چه مشروباتی متانول یافت می‌شود؟
متانول به میزان بسیار کمتری از اتانول در روند تخمیر و تولید الکل تولید می‌شود اما در ساخت مشروب استاندارد، آن را بعد تصفیه و حذف می‌کنند. بنابراین مشروب استاندارد خطر مسمومیت با متانول را ندارد.
در تخمیر خانگی، مقداری متانول نیز در اثر آنزیم‌های میکربی تولید می‌شود که با روش‌های خانگی قابل تصفیه نیست.
در مشروب خانگی، مقدار متانول می‌تواند در شرابی که آلوده و بد تخمیر شده بالا رود و بخصوص در مشروبات با درصد الکل بیشتر مثل عرق و ودکا به حد بسیار خطرناک برسد.
متانول صنعتی اما به دلیل ارزانی و در دسترس بودن در ساخت مشروبات تقلبی بکار می‌ر‌ود. گاهی هم از مواد سمی حاوی مقادیر بالای متانول مانند ضد‌یخ در ساخت این قبیل مشروبات استفاده می‌شود.
چرا متانول سمی است؟
متانول در بدن، بخصوص در کبد، به چند مادهٔ سمی مثل فرمالدئید و اسید فرمیک (جوهر مورچه) تبدیل می‌شود. این ترکیبات خطرناک، بخصوص اسید فرمیک، می‌توانند سبب انواع آسیب‌های بافتی و علائم گوارشی، عصبی، چشمی و اسیدی شدن خون (اسیدوز) و در صورت مسمومیت شدید باعث نابینایی و حتی مرگ شوند.
مصرف چه مقدار متانول می‌تواند خطرناک باشد؟
حتی خوردن اندکی متانول می‌تواند عوارض سمی ایجاد کند. در منابع گوناگون ذکر شده که خوردن ۴ تا ۱۰ سی‌سی (تقریبا به اندازه یک تا دو قاشق چایخوری معمولی) متانول می‌تواند عوارض جدی داشته باشد و از ۲۵ سی‌سی به بالا حتی منجر به مرگ شود.
برای مقایسه، هر «شات» ودکا ۲۵ سی‌سی (میلی‌لیتر) است.
علائم و عوارض مصرف متانول چیست؟
در ساعت‌های اولیه پس از مصرف مشروب حاوی متانول عوارضی مانند تهوع و استفراغ، سرگیجه و بدحالی می‌توانند بطرز گمراه‌کننده‌ای شبیه مخمور شدن مشروب عادی (حاوی اتانول) باشد.
عوارض خطرناک اما اغلب پس از ۱۲ تا ۲۴ ساعت، هنگامی که مواد سمی مشتق از متانول همچون اسید فرمیک افزایش می‌یابند، بروز می‌کنند. عوارضی مثل:
اختلال تعادل و سرگیجه شدید، تاری و مشکلات بینایی و عدم تحمل نور، تهوع و استفراغ، دل‌درد و دل‌پیچه، سختی تنفس، کبودی، و در موارد شدید و عدم درمان سریع، از بین رفتن کامل بینایی، تشنج و مرگ.
درمان مسمومیت با متانول چگونه است؟
مسمومیت با متانول یا شک به آن اورژانس پزشکی است.
اگرچه علائم ابتدایی می‌توانند با عوارض مصرف بیش از حد مشروب استاندارد (عوارض زیاده‌روی در اتانول) اشتباه شوند، اما ادامه و تشدید این علائم باید زنگ خطر را به صدا درآورد و درمان بسرعت آغاز شود.
تشخیص آزمایشگاهی این مسمومیت بر اساس یافتن متانول و مشتقات آن در خون میسر است.
درمان‌های اصلی مسمومیت متانول عبارتند از:
تجویز داروهای متوقف کننده تولید مشتقات سمی متانول (مانند داروی فومپیزول)، کنترل اسیدوز، درمان‌های نگهدارنده، و در صورت لزوم دیالیز.
اگر درمان بموقع آغاز شود می‌تواند از پیشرفت مسمومیت و بروز عوارض خطرناک و مرگ جلوگیری کند.
آیا راهی برای تست مشروبات الکلی از نظر متانول هست؟
تست‌های قابل اعتماد که حتی مقادیر پایین متانول را تشخیص دهند، تنها در آزمایشگاه‌های تخصصی ممکن است.
در برخی از کشورها، از جمله در ایران، که دسترسی به مشروب الکلی استاندارد برای بسیاری ممکن نیست، ممکن است بنظر بیاید کیت‌های خانگی برای آزمایش وجود متانول می‌توانند راهگشا باشند.
اما اعتماد به جواب کیت‌هایی که ممکن است بی‌کیفیت یا غیراستاندارد باشند یا حساسیت‌شان کافی نباشد، بخصوص اگر درست استفاده نشوند، توصیه نمی‌شود.